Pańszczyzna – niekończąca się historia. Recenzja książki Saga o ludziach ziemi. Wpatrzeni w niebo

Historia naszego narodu ma wiele jasnych kart i świetlanych momentów, jak ratowanie żydowskich dzieci w trakcie II wojny światowej czy choćby obecna pomoc uchodźcom z Ukrainy. Nie brak w niej jednak również stron ciemnych, a jedną z nich jest z całą pewnością wielowiekowa pańszczyzna, którą byli w Polsce obarczeni chłopi. Ciężko ukryć, że wielu naszych przodków pochodziło z tej najniższej warstwy społecznej, a ich historia przebija się teraz na światło dzienne bez zbędnego upiększania i wybielania. Tak właśnie zrobiła to Anna Fryczkowska w pierwszej części swojej Sagi o ludziach ziemi.

Autorka, pisząc swoją powieść, wróciła na papierze do wspomnieniowych historii, które opowiadali jej dziadek i ojciec. Snuje przed czytelnikiem opowieść o XIX-wiecznych chłopach pańszczyźnianych, pracujących u dziedzica na ziemi w zamian za kawałek gruntu i dach nad głową. To opowieść pozbawiona zbędnego romantyzmu i patosu, przedstawiająca ciemne i jasne strony takiego losu (z naciskiem, że tych pierwszych było jednak więcej). Wraz z bohaterami zginamy kark na „pańskim” i doświadczamy zmęczenia, walcząc o odrobinę lepsze jutro. Co ciekawe, Anna Fryczkowska głos w powieści oddaje kobietom, które, jak sama przyznaje w posłowiu, były w opowiadanych jej historiach sprowadzane tylko do roli panien na wydaniu, matek i żon. Tutaj przemawiają one pełnym głosem – głównie Hanka Józwiakowa, snująca swoją historię od czasów, gdy była jeszcze młodą dziewczyną, zwała się Hanka od komornicy Agnieszki i zakochała się w swoim przyszłym mężu, Antku. To całkowicie zmienia wydźwięk tej opowieści, przedstawiając inną perspektywę chłopskiego życia i pańszczyzny.

Opowieść toczy się w dziewiętnastym wieku, wieku pary i rozwoju technologicznego. Nawet na polską wieś na Kujawach docierają nowinki, które mają odmienić życie dziedzica i chłopów, jak chociażby osuszanie bagien czy wprowadzenie czynszu dla nowych osadników, Holendrów. Jednak chłopi niechętnie patrzą na te zmiany, wychodząc z założenia, że skoro przez tyle lat robiono wszystko tak samo i było dobrze, to po co to zmieniać? Do niektórych przemawia dopiero perspektywa zmiany ich losu na lepsze, głównie przez likwidację pańszczyzny, która była ich przekleństwem. Muszę przyznać, że autorka wykonała kawał rzetelnej roboty, opisując wiejskie życie i tworząc bohaterów. Poznajemy nie tylko zwyczaje i tradycje tamtych czasów, ale wręcz mamy wrażenie, jakbyśmy osobiście znali postaci pojawiające się na kartach książki.

Lektura tej powieści uświadomiła mi jedną rzecz – może i historia dzieje się trzysta lat temu, ale nasza mentalność nie zmieniła się ani na jotę. Sceny wygnania z wioski znachorki, bo raz jej się noga powinęła, lub te, w których pada magiczne zdanie „co ludzie powiedzą?”, łamały mi serce. Wściekałam się, gdy młodą dziewczynę wydawano za podstarzałego młynarza, a ona nie mogła się temu sprzeciwić, bo wola ojca – święta rzecz. Wkurzałam się na niesprawiedliwość, gdy dziedzice przesiadywali w bryczkach i wypoczywali, a chłopi zginali kark w polu, pracując na ich dobrobyt. Kilka razy niemal rzuciłam książką, jak wtedy, gdy kuzyn dziedzica dobierał się bezkarnie do zwykłej, wiejskiej dziewuchy i nie spotkała go za to żadna kara, bo to przecież pan i jemu wolno. Niech to będzie najlepszy dowód na to, jak dobrze ta książka została napisana.

Anna Fryczkowska operuje pięknym, lekkim, eleganckim stylem, a jej opisy trafiają od razu do czytelnika. Saga o ludziach ziemi. Wpatrzeni w niebo to znakomita historia, która oddaje atmosferę dziewiętnastowiecznej polskiej wsi, a jej bohaterowie to ludzi z krwi i kości, jakich wówczas moglibyśmy spotkać. Mam ogromną nadzieję, że równie dobre, jeśli nie lepsze, okażą się kolejne części.